Author :
Abstract
Divanü Lûgati’t-Türk, Türk dilinin en önemli yadigârlarındandır. Türk dilinin tarihsel gelişimi ve söz varlığı açısından da zengin bir kaynak durumundadır. Dillerin söz varlığında temel kelimeler önemli bir yer tutarlar. Bu sözcükler, gösterdiği nitelikler dolayısıyla dil akrabalıkları, dil ayrışması, dil öğretimi, dil tarihi ve dil bilgisi gibi dil incelemelerinde ilk olarak başvurulan kelime kategorisini oluştururlar. Dil bilimciler tarafından dillerin söz varlığında sayı adları, hayvan adları, organ adları gibi ad bilimi verileri temel sözcükler olarak kabul edilmektedirler. Ad bilimi, canlıların, cansız varlıkların veya soyut kavramların adıyla ilgilenen bilim dalıdır. Nesneleri birbirinden ayıran en önemli şey, adlarıdır. Ad; bir kişiyi, bir nesneyi anlatmaya, tanımlamaya, açıklamaya, bildirmeye yarayan söz, isim anlamındadır. Organ adları, dillerin temel söz varlıkları içinde değerlendirilen unsurlardır. Bununla beraber, Türkçede ad bilimi çalışmaların azlığı bilinmektedir. Divanü Lûgati’t-Türk’ün söz varlığı, birçok alanda olduğu gibi, organ adları hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Bu makalede Divanü Lûgati’t-Türk’ün söz varlığında yer alan insan vücudu ve organlarına ait sözcükler tespit edilecek ve incelenecektir. Bilindiği üzere, çağdaş Türk dillerinde bazı sözcükler Eski veya Orta Türkçe ile koşutluk gösterir. Bu nedenle, Divanü Lûgati’t-Türk’ün söz varlığında organlara ait sözcüklerin çözümlenmesi için tarihî ve çağdaş Türk lehçelerine de başvurulmuştur. Çalışmayla elde edilen tespitler, değerlendirme ve sonuç bölümünde maddeler hâlinde verilmiştir.
Keywords
Abstract
Divanü Lûgati’t-Türk is one of the most significant works of Turkish language. In addition to it is a rich source points of historical progress and vocabulary of Turkish language. The basic words in the vocabulary of languages occupy an essential place. These words, due to the characteristics they have are firstly to be categorical when studying the language interrelations, language differences, language teaching, language history and grammar. The numeral names, animal names, names of body organs, in some other words, data coming from the science of lexicology are accepted as basic names in the vocabulary of languages by linguists. Onomastic is a discipline that studies on the names of living and lifeless entities or abstract concepts. The most important thing separating objects is their names. Name is the meaning of word to help telling, defining and reporting anyone or anything. Organ names are the basic elements of languages. However, it is well known that there are few studies on onomastic in Turkish. Vocabulary of Divanü Lûgati’t-Türk, as every subject, consists of valuable information on names of body organs. In this article, words belonging to the human body in vocabulary of Divanü Lûgati’t-Türk will be determined and examined. It is known that in the modern Turkish language, some words show parallelism with Middle or Old Turkish. Therefore, the historical and contemporary Turkish dialects can be applied to explain words belonging to body organs in vocabulary of Divanü Lûgati’t-Türk. In the evaluation and conclusion section; the determinations revealed through the study have been presented as articled.
Keywords
- Akalın, Ş. H. (2008). Bin yıl önce bin yıl sonra Kâşgarlı Mahmud ve Divanü Lügat’it-Türk.
- Altıntaş, A. (1988). Divanü lüğat-it türk’deki tıp terimleri, Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, 65-73. p-ISSN: 1304-3870, e-ISSN: 1304-3900.
- Aydemir, A. (2012-a). Divanü lûgati’t-türk’te aşk ve cinsellik üzerine, The Journal of Academic Social Science Studies, 5(2), 15-41. Doi Number: http://dx.doi.org/ 10.9761/JASSS_45. e-ISSN: 2147-2971/ p-ISSN: 2148-4163.
- Aydemir, A. (2012-b). Kutadgu bilig ve divanü lugati’t-türk’e göre ‘saç-sakal’ kültürü üzerine, Turkish Studies, 7(3), 329-350. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.3421. ISSN: 1308-2140.
- Aydemir, A. (2013-a). About the words of euphemism in divanü lûgati’t-türk, International Journal of Language Academy, 1(1) 107-120. ISSN: 2342-0251.
- Aydemir, A. (2013-b). Divanü lugati’t-türk’te problemli iki cümle üzerine, Turkish Studies, 8(4), 223-231. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.3483. ISSN: 1308-2140.
- Aydın, M. (1999). Gönül kelimesi üzerine, Türk Dili Dergisi, Sayı: 566, 104-108. ISSN: 1300-2155.
- Başdaş, C. (2006). Türkçe organ adlarında kelime sonu -k ünsüzü ve çokluk, İlmi Araştırmalar, Sayı: 21, 45-57. ISSN: 1304-9828.
- Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde tıp terimleri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, (Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Binnur Erdağı Doğuer), Ankara: Gayri matbu yüksek lisans tezi.
- Bayat, A. H. (2003). Dîvânü lûgati’t-türk’te tıbbî terminoloji, Yeni Tıp Tarihi Araştırmaları Dergisi, Sayı: 9, 103-122. ISSN 1300-669X.
- Bilge, K. R. (1987). Divanü lûgati’t-türk ve emirî efendi, Türk Dili Dergisi, Sayı: 430, 182- 189. ISSN: 1300-2155.
- Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabevi.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
- Clauson, S. G. (2007). Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler, (Çev. Uluhan Özalan), Dil Araştırmaları Dergisi, 1(1), 185-196. ISSN: 1307-7821.
- Clauson, S. G. (2013). Türkçe y ve ilgili sesler, (Çev. Selcen Koca Sarı), Gazi Türkiyat, Sayı: 12, 175-194. ISSN: 1307-914X.
- Çağatay, S. (1972). Divanü lûgat’te ‘bukuk’, Divanü Lûgat-it-Türk Özel Sayısı, Türk Dili Dergisi, XXVII(253), 53-55. ISSN: 1300-2155.
- Çetin, E. (2012). Uygurca kiçig erŋek, karahanlı türkçesi çıçalak ve Türkiye Türkçesi serçe parmak sözleri üzerine, Turkish Studies, 7(4), 1217-1227. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.3866. ISSN: 1308-2140.
- Çetinkaya, B. (2007). Bağlam içerisinde yürek ve kalp sözcükleri, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 111-134. ISSN/E-ISSN: 1302-1265.
- Doerfer, G. (1981). Temel sözcükler ve altay dilleri sorunu, (Çev. Semih Tezcan), Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 1-16, ISSN: 0564-5050.
- Doğan, L. (2005). Türk dilinde organ adları üzerine bir inceleme -ana ve ara temel kelimeler, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(1), 141-163. ISSN: 13057766.
- Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic, Brill, Leiden-Boston.
- Eren, H. (1954). Etimoloji araştırmaları, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 31-32. ISSN: 0564-5050.
- Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü, I-II, 2. Baskı, Ankara: Bizim Büro Yayınları.
- Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, I-II,
- Güner, G. (2011). Dîvânü lugâti’t-türk’te geçen ulas/ öles ‘süzgün, baygın’ kelimesinin okunuşu, anlamı ve yapısı üzerine düşünceler, Turkish Studies, 6(1), 1226-1230. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.1948. ISSN: 1308-2140.
- İnayet, A. (1998). Çincedeki türkçe kelimeler üzerine, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 6, 773-780. ISSN: 1301-077.
- Kâşgarlı Mahmud. (2006). Divanü lûgati’t-türk, (Çev. Besim Atalay), Cilt I-IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Köksel, B. (2009). Divanü lugati’t-türk’te yer alan efsaneler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(9), 262-269. ISSN: 1307-9581.
- Ölmez, M. (2011). Tek örnek tek örnek değildir: eski türkçe üz ‘sağır’ sözü hakkında, Mahmūd Al-Kāşġari’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Divānü Luġāti’t-Türk Sempozyumu, İstanbul: 5-7 Eylül 2008. (Yayıma hazırlayanlar: Hayati Develi, Mustafa S. Kaçalin, Filiz Kıral, Mehmet Ölmez, Tülay Çulha), 245-251.
- Özşahin, M. (2013). Başkurt türkçesinde ‘aźak’ sözünün anlamı üzerine, Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(2), 131-138. Doi Number :http://dx.doi.org/10.12780/UUSBD158. ISSN: 1308-738X.
- Sarıyev, B. (2008). Divan’da ‘göz’ ve ‘göz hastalıkları’yla ilgili sözcükler üzerine, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5(4), 13-23. DOI: 10.1501/MTAD.52008.4.47. ISSN: 1304-8015.
- Sertkaya, O. F. (1985). Türkolojide eleştiri sorunları, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 137-189. ISSN: 0564-5050.
- Sertkaya, O. F. (2006). Dinlemek-işitmek üzerine yazışmalar, Türk Dili Dergisi, Sayı: 656, 162-171. ISSN: 1300-2155.
- Sertkaya, O. F. (2009). Divânü lügati’t-türk’te geçen her kelime türkçe kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmut’un Divânü lügati’t-türk’ünde yabancı dillerden kelimeler, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5, 9-38. ISSN: 1307-7821.
- Sertkaya, O. F. (2012). Etimoloji nedir - ne değildir ve isimden isim yapan +ay/+ey eki üzerine, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 43-72. DOI: 10.1501/Trkol_0000000235. ISSN: 0255-2981.
- Stachowskı, M. (2012). On the origins of the turkic directive suffixes -jar(y) and -sar(y), Studia Etymologica Cracoviensia, Sayı: 17, 127-135, Krakŏw. ISSN: 1427-8219. e2084-3836.
- Stachowskı, M. (2013). Türkçe dirsek ‘dirsek’, yakutça tühürges ‘diz’ ve bağlantılı bazı sözcükler, (Çev. Esra Kayışlı), Türkbilig/ Hacettepe Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Sayı: 25, 135-142. ISSN: 1302-6011.
- Starostın, S. A.; Dybo, A. V.; Mudrak, O. A. (2005). An etymological dictionary of the altaic languages, Leiden-Boston.
- Tekin, T. (1960). ‘Omuz’ kelimesi hakkında, Türk Dili Dergisi, IX(104), 402-403. ISSN:
- Tevfikoğlu, M. (1989). Ali Emiri Efendi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Tokay, Y. (2012). Dīvānü lugāti’t-türk’te geçen çıçalak ‘serçe parmak’ ve çıçamuk ‘yüzük parmağı’ kelimeleri üzerine bazı düşünceler, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(22), 204-210. ISSN: 1307-9581.
- Tokyürek, H. (2009). Eski Uygur Türkçesinde ‘ölüm’ kavramı ile ilgili ifadeler, bilig/ Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 50, 169-198. ISSN 1301-0549.
- Tokyürek, H. (2013). Eski Uygur Türkçesinde ‘köŋül’ sözü, bilig/ Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 66, 247-272. ISSN 1301-0549.
- Tufar, N. (2010). Türk dilinde meronimi: organ adları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, (Tez danışmanı Prof. Dr. Melek Erdem), Ankara: Gayri matbu doktora tezi.
- Uçar, E. (2011-a). Uygurca üzüt~üzütlüg üzerine, Turkish Studies, 6(1), 1821-1826. Doi Number: 10.7827/TurkishStudies.1920. ISSN: 1308-2140.
- Uçar, İ. (2011-b). ‘Baş, kafa, ser’ kelimelerinin eş anlamlılığı ve ‘baş’ kelimesine Divanü lugati’t-türk merkezli bir yaklaşım, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(17), 186-203. ISSN: 1307-9581.
- Vásáry, I. (2012-a). Moğollarda süt kardeşler kurumu (emildäš ve kökäldäš), (Çev. Hülya Uysal), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 103-118. DOI: 10.1501/Trkol_0000000238. ISSN: 0255-2981.
- Vásáry, I. (2012-b). Çöp ve türevleri: bir Türkçe kelime ailesi ve onun Macarcadaki yansımaları, (Çev. Yasemin Çürük), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 119-140, DOI: 10.1501/Trkol_0000000239. ISSN:
- Zieme, P. (1992). Some remarks on old Turkish words for ‘wife’, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı/ Belleten, 305-309. ISSN: 0564-5050.
