Author :
Abstract
Tarih boyunca birçok devlet kurmuş olan Türkler, bu devletleri siyasî, askerî ve ekonomik olarak başarılı kılmak için çeşitli yöntemlerden yararlanmışlardır. Yüzyılların getirdiği devlet deneyimiyle Osmanlı Devleti istihbaratın önemini kavramış ve bunu devlet yönetiminde önemli bir araç olarak kullanmıştır. Söz konusu istihbârât yöntemleri arasında yer alan dil almak en yaygın olarak kullanılan yöntemlerden biridir. Bu yöntemi, düşman askerinden esir ve bilgi almak olarak tanımlayabiliriz. Savaş ve barış dönemlerinde düşman ordusuna dair istihbarat almak için kullanılan bu yöntem, Osmanlı devletinin siyasî, sosyal, ekonomik, hatta kültürel hayatını da etkilemiştir. Osmanlı tımar sistemine de etkileri bulunan bu yöntem, tarih metinlerinden klasik Türk edebiyatına kadar geniş bir kültürel sahada yer bulmuştur. Bir askerî terim olarak kullanılan dil sözcüğü, farklı sahalarda ve yüzyıllar boyunca müstakil olarak kullanıldığı gibi dil almak, dil getirmek, dil tutmak gibi farklı şekillerde deyimleşerek Türk dili ve edebiyatında yer bulmuştur. Üç bölümden oluşan bu makalede birinci bölümde bir istihbarat yöntemi olarak esir almayı tarihsel açıdan inceledikten sonra, ikinci bölümde meselenin divan edebiyatına nasıl yansıdığını ortaya koymaya çalışacağız. Üçüncü bölümde ise bir askerlik terimi olarak dil sözcüğünün ve bu sözcükle türeyen deyimlerin başlangıçtan günümüze Türk dili tarihindeki serüvenini ortaya koymaya gayret edeceğiz. Çalışmamızda yer alan her üç bölüm, Tevârih-i Âl-i Osman, gazavat-nâme vb. tarih konulu manzum veya mensur eserler ve yüzün üzerinde divan taranarak, elde edilen metinlerin tanıklığıyla kaleme alınmıştır. Tarih, edebiyat ve dil sahasını ilgilendiren bu çalışmadaki her bölüm sonunda ilgili bölümün sonuçları ayrıca belirtilmiştir.
Keywords
Abstract
Throughout history, the Turks have established numerous states, these states political, military and economic advantage of a variety of methods have to make it successful. With the experience of centuries of the Ottoman Empire brought the state understand the importance of intelligence, and it has been used as an important tool in the state administration. Between these intelligence dil almak widely used is one of the methods. This method can be defined as an enemy combatant, and get information from the prisoners. Intelligence about the enemy army in times of war and peace, the method used to get the Ottoman Empire's political, social, economic, and even cultural life is also affected. Which has an impact on Ottoman land system, the method of historical texts in the field of classical Turkish literature has found a wide cultural. The word dil is used as a military term, used as independent for centuries and in different fields such as dil almak, dil getirmek, dil tutmak in different ways, such as keeping statement has found its place in the Turkish language and literature. Which consists of three sections, the first section of this article as a way to capture intelligence from a historical perspective, after reviewing the literature, how to couch the issue in the second part we will try to reflect that. In the third section as a military term language words and phrases derived from this word since the beginning of the adventure in the history of the Turkish language will endeavor to demonstrate. In our study, all three sections located, historical document-i Al-i Osman, etc. gazavat-name. verse or prose works on history and scanning divans which are above hundred divan.History, literature and languages that are related to the field at the end of each chapter in this study the results of the section are also indicated.
Keywords
- Ahmet Vefik Paşa. (2000). Lehçe-i Osmânî. (haz. Toparlı, R.). Ankara: TDK Yayınları.
- Altun, K. (1999). Gelibolulu Mustafa Ali divanı, Niğde: Özlem Yayınları.
- Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig İndeks (haz. Eraslan K. ve diğerleri). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
- Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig. I. Ankara: TDK Yayınları.
- Ata, A. (2004). Karahanlı Türkçesi. Ankara: TDK Yayınları.
- Atalay, B. (1998). Divanü Lugati’t-Türk tercümesi. I-II-III-IV. Ankara: TDK Yayınları.
- Azamat, N. (1992). Anonim Tevârih-i Al-i Osman (Giese Neşri). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford Üniversity.
- Çapraz, H.Ş.Ç. (2011). Pétervárad 1694. évi török ostroma nyugati és oszmán források alapján.(Basılmamış Doktora tezi). Szegedi Üniv., Macaristan.
- Çavuşoğlu, M.- Tanyeri, A. (1990). Üsküplü İshak divanı. İstanbul: MSÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
- Çoruhlu, M. (2005). Muaffa Mehemmed Efendi-Kıt‘a min Târih-i Sultan Mahmud-ı Evvel. (BYLT). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Fakültesi SBE, İstanbul.
- Dağlı, Y. (2001). Evliya Çelebi seyahatnâmesi. İstanbul: YKY, 6, 162.
- Dankoff, R. (2008). Evliya Çelebi okuma sözlüğü. (Çev. Tezcan, S.). İstanbul: YKY.
- Derin, F. Ç. (Eylül 1958). II. Mustafaya dair bir risâle. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 9 (13), 63.
- Dikmen, H. (1991). Seyyid Vehbi ve divanının karşılaştırmalı metni. (Basılmamış Doktora Tezi) Ankara.
- Dilçin, C. (1983).Yeni tarama sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
- Doğan, M. (2011). Osmanlı timar sisteminde tevcih prosedürü. Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (1), 1-11.
- Eraslan, K. (1999). Mevlana Sekkâkî divanı, Ankara: TDK Yayınları.
- Erdoğan, E. (2006). Tımar tevcih sebepleri üzerine bir kaynak değerlendirmesi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (19), 175-188.
- Erdoğan, M. (2011). Bursalı Rahimi ve Divânı. http: //ekitap. kulturturizm. gov. tr / Eklenti / 10600, bursali-rahmi divanipdf.pdf?0 adresinden elde edildi.
- Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi
- Ergin, M. (2002). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Ergin, M. (2011). Dede Korkut kitabı. Ankara: TDK Yayınları.
- Eroğlu, H. (2003). Klasik dönemde Osmanlı devletinin istihbarat stratejileri. Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, XXII (34) 11-33.
- Erol, H. (2008). Eski Türkçeden eski Anadolu Türkçesine anlam değişmeleri. Ankara: TDK Yayınları.
- Gündüz, E. (2013). Diyarbakırlı Meâlî divanı. (BYLT). İnönü Üniversitesi SBE, Malatya.
- Gürkan, E.S. (2012). Batı Akdenizde Osmanlı korsanlığı ve gaza meselesi. Kebikeç, 33,184.
- Hançerlioğlu, O. (1992). Türk dili sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
- İnalcık, H.- Oğuz, M. (1989). Gazavat-ı Sultan Murad b. Mehmed Hân (İzladi ve Varna savaşları (1444-1444) üzerine anonim gazavatnâme. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Türk Tarih Kurumu Yayınları.
- İsen, M. (1990). Usûlî divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Kallek, C. (1992) “Câsûs”. TDV İslam Ansiklopedisi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 7,163-166.
- Kanar, M. (2011). Eski Anadolu Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
- Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı. Ankara: TDK Yayınları.
- Karacan, T. (1991). Sabit-Zafername, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları.
- Karahan, A. (1966). Figânî ve divânçesi. Metin bankası projesinden elde edildi.
- Karaköse, S. (1994). Nevi-zâde Atayi divanı. http : / /e kitap. kulturturizm. gov. tr / Eklenti / 10637, nevi-zade-atayipdf.pdf?0 adresinden elde edildi.
- Kaya, B. A. (1996). Azmîzâde Haletî: hayatı, edebî kişiliği ve Dîvânı'nın tenkitli metni . http : / / groups. yahoo.com /group/metinbankasi/?yguid=211032233 adresinden elde edildi.
- Kaya, N. (2011). Edirneli Nazmî divanı (521b-645b) varaklar. (BYLT). Bozok Üniversitesi SBE, Yozgat.
- Keskin, N. (2007) Osmanlı şiirinde iftihâr ve imtiyaz simgeleri: çeleng, otaga ve sorguç. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 2/4, 495-515.
- Kırbıyık, M. (1999) Katip-zâde Musatafa Sâkıb hayat, eserleri, edebî kişiliği ve divanının tenkitli metni, Selçuk Üniversitesi SBE, Konya.
- Kik, A. (2007). Zafer-nâme-i Emîr Temür. (BYLT). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
- Kömür, E. (1994). Akıncılar. Eskişehir. www.etarih.com adresinden elde edildi.
- Kurtoğlu, O. (2004). Lebib divanı. (BDT). Hacettepe Üniversitesi SBE, Ankara.
- Levend, A. S. (1957). Türk edebiyatında şehr-engizler ve şehr-engizlerde İstanbul. İstanbul: İstanbul Enstitüsü Yayınları.
- Levend, A. S. (2000). Gazavât-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in gazavât-nâmesi, Ankara: TTK.
- Mengi, M. (2014). Mesîhî divanı. Ankara: AKM Yayınları.
- Mermer, A. (2004). Kütahyalı Rahimi ve divanı. http : / / groups. yahoo. com / group / metinbankasi/? yguid=211032233 adresinden elde edildi.
- Onay, A. T. (1996). Eski Türk edebiyatında mazmunlar. İstanbul: MEB Yayınları.
- Özcan, A. (1993). “Türk devletlerinde casusluk”. TDV İslam Ansiklopedisi, 7, 166-169.
- Özcan A. (1994). “Deli”. TDV İslam Ansiklopedisi, 9, 132-135.
- Özcan, N. (2013). Âgehî’nin Fetih-nâme-i Kal‘a-i Sigetvarı. (BYLT). Fatih Üniversitesi SBE, İstanbul.
- Özmen, M. (2001). Ahmed-i Dâ’î divanı. I. Ankara: TDK Yayınları.
- Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçesinde fiil. Ankara: TDK Yayınları.
- Özyetkin, M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslup incelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
- Paçacıoğlu, B. (2006). VIII.-XVI. yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
- Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. I. İstanbul: MEB
- Parlatır, İ. (2009). Osmanlı Türkçesi sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınları.
- Redhouse, S. J. (1968). Türkçe İngilizce Redhouse sözlüğü. İstanbul: Redhouse Yayınları.
- Saraç, Y. (2002). Emrî divanı. Metin bankası projesinden elde edildi.
- Sarıca, B. (2008). Kutadgu Bilig’de komutan ve ordunun nitelikleri. AÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 37, 88.
- Sefercioğlu, M. N. (2010). Helâkî Divânı'nda Türkçe deyimler, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. İstanbul, 4, 155-202.
- Sert, O. (2009). Ötüken Uygur dönemi yazıtlarından Tes Tariat Şine Us. Ankara: Belen
- Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih Lugatı, Enderun Kitabevi, İst., 1986, s.85.
- Şemseddin Sâmî. (2010). Kâmûs-ı Türkî. (haz. Yavuzarslan, P.). Ankara: TDK Yayınları.
- Tarama Sözlüğü. (1965). II, Ankara: TDK Yayınları. Ank. 1965.
- Tarlan, A. N. (1992a). Hayâlî divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Tarlan, A. N. (1992b). Necati Beg divanı. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Taş, H. (2010). Vusulî divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
- Tekin, T. (1994). Tunyukuk yazıtı. Ankara: Simurg Yayınları.
- Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. İstanbul: Simurg Yayınları.
- Topal, S. A. (2008). Celalzâde Sâlih’in Tarih-i Sultan Süleyman isimli eseri. (BDT). Ankara Üniversitesi SBE, Ankara.
- Tuğlacı, P. (1972). Okyanus ansiklopedik sözlük. İstanbul: Pars Yayınları.
- Tulum, M.- Tanyeri, A. (1977). Nevî Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat
- Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
- Türkçe Sözlük. (1998). Ankara: Dil Derneği Yayınları.
- Türkçe Sözlük. (2005). Ankara: TDK Yayınları.
- Uçman, A. (1974). Koca Sekbanbaşı risalesi. İstanbul: Tercüman Yayınları.
- Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Büyük Osmanlı tarihi. Ankara:TTK Yayınları (I-II).
- Ülter, E. (Yaz 2002). Osmanlılarda istihbarat. Avrasya Dosyası, İstihbarat Özel, 2 (8), 233- 254.
- Ünlü, S. (2012). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü, Konya: Eğitim Yayınevi.
- Üzümcü, H. (2008). Zafer-nâme-i Ali Paşa. (BYLT). Kocatepe Üniversitesi SBE, Afyonkarahisar.
- Yakar, H. İ. (2002). Gelibolulu Sun‘î Dîvânı ve tahlili. Metin bankası projesinden elde
- Yıldırım, N. (2005). Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Zafer-nâme adlı eseri. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi SBE, İstanbul.
