Author :
Abstract
Bu çalışmada, Türkiye Türkçesinde içerisinde akıl sözcüğü geçen deyimler (akla sığmamak, akıl süzgecinden geçirmek, aklı almamak, aklı durmak, aklı kesmek gibi) incelenerek, akıl kavramının nasıl görselleştirildiği ve bunun sonucunda da nasıl metaforlaştırıldığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın veri tabanında toplam 102 adet deyim bulunmaktadır. Bunların büyük bölümü (93 adedi) Türk Dil Kurumu’nun web sayfasında on-line kullanıma açık olan Güncel Türkçe Sözlük’ün taranmasıyla belirlenmiştir (erişim tarihi: 30.07.2018). Çalışmanın kuramsal tabanını Zaltman-Zaltman (2017) oluşturmaktadır. Buna göre, çalışmada, kişisel gözlem yöntemiyle, ilk olarak her bir deyimle elde edilen alt metaforik önermeler çıkarılmış, ardından bu alt önermeler belirli üst çerçevelere (yüzey metaforlar, metaforik temalar ve derin metaforlar) yerleştirilmiştir.
Keywords
Abstract
In this work, idioms with the word akıl in Turkish (akla sığmamak, akıl süzgecinden geçirmek, aklı almamak, aklı durmak, aklı kesmek etc.) have been examined and this study also aimed to explain how mental concepts have been visualized and accordingly metaphorised. There are a total of 102 idioms in the database of the study. Most of them (93 units) were determined by scanning of Güncel Türkçe Sözlük which is on-line use on the web page of Türk Dil Kurumu (date of access: 30.07.2018). Zaltman-Zaltman (2017) constitutes the theoretical basis of the study. Accordingly, in the study, by personal observation method, the sub-metaphorical proposals first obtained with each statement were extracted, then these sub-proposals were placed on specific upper frames (surface metaphors and deep metaphors).
Keywords
- Lakoff-Jhonson, bütün toplumsal ve kültürel gerçekliklerin “metaforik ve linguistikinşalar” olduğunu söylüyorlar (2015, s. 9). Başka bir deyişle kişisel olarak ve giderek detoplumsal olarak bize gerçek (hakikat) gibi gelen her şey, gözlemlerimiz ve algılarımızsonucunda oluşan düşüncelerimizle bunların “dile geldiği” alanda oluşur (Düşünce’ninaslında dış dünya gerçekliğinin sonucunda oluşan imgeler bütünü olduğu görüş’ü,Türkçede sözcüksel olarak da pekişir. Çünkü Türkçede düşünce sözcüğü düş isimkökünden, görüş sözcüğü de gör- fiil kökünden türetilmiştir.). Üstelik, her insanın bilişikendine özgü olsa da içinde bulunduğu toplumun bilişsel yapısıyla ve giderek de bütüninsanların bilişsel özellikleriyle ortaklıklar gösterir. Böylece, metaforların kişisel,toplumsal ve giderek de evrensel birtakım özellikleri vardır. Zaltman-Zaltman zihnimizinnasıl çalıştığı sorusunu, 7 + 4 derin metaforla çalıştığı biçiminde cevaplamaktadırlar:DENGE, DÖNÜŞÜM, YOLCULUK, KAP, BAĞLANTI, KAYNAK, KONTROL + HAREKET,KUVVET, DOĞA, SİSTEM. İkinci grup derin metaforlar aslında birinci grup derinmetaforların yan ögesi durumundadır. Bu çalışmada, Türkçede aklı nasılkavramlaştırdığımız sorusu ilk grupta yer alan 7 derin metafor bağlamındadeğerlendirilmeye çalışılmıştır. Ancak kişisel bir tercihle, söz konusu değerlendirmeyapılmadan önce, aklı bilinçli bir varlık olarak algılayıp algılamadığımız sorusuna cevaparanmıştır. Çünkü aklı hangi derin metaforlarla kavramlaştırdığımız ve nasılalgıladığımızla aklı öz bilinci olan bir özne veya öz bilinci olmayan, yalnızca birtakımeylemlere maruz kalan veya birtakım eylemlere konu olan bir nesne olarak algılayıpalgılamadığımız arasında doğrudan bir ilgi olmalıdır. Çünkü akıl kimi zaman eylemlerindoğrudan kaynağı iken kimi zaman eylemlerin yalnızca aracıdır. Örneğin akıl (havsala)alma-, akıl (sır) erme- yüzey metaforlarında akıl DÖNÜŞÜM’ün kaynağı iken, akıl ver-, akıldanış-, akıl öğret-, aklından geçir- vb. yüzey metaforlarında akıl DÖNÜŞÜM’ün aracıdır.Yine örneğin aklı çık-, aklı git- yüzey metaforlarında akıl bir KAP’tan diğerine hareket edenbilinçli bir varlık olarak algılanmışken, aklında kal-, aklında tut-, aklından çıkar- yüzeymetaforlarında akıl içine alan, içinde tutan veya dışında bırakan bir araç, bir KAP olarakalgılanmıştır. Ancak bulgularımız göstermiştir ki aklın hangi derin metaforu yansıttığı ile özne ve nesne olması arasında anlamlı bir bağlantı yoktur.
- Tablo 2 incelendiğinde, bir yüzey metaforunun genellikle birden çok derin metaforunürünü olduğu görülmektedir. Ancak bu durum şaşırtıcı değildir. Zaltman-Zaltman, derinmetaforların ayrı ayrı bölümlerde durmadığını, zihnimizde hemen her zaman iki ya dadaha çok sayıda derin metaforun birlikte çalıştığını belirtiyorlar ve bunu kavramsalharmanlanma olarak adlandırıyorlar (s. 207). Zaltman-Zaltman derin metaforlarınzihnimizde hiyerarşik bir düzende yer aldıklarına ilişkin herhangi bir bilgi vermiyorlar.Buna rağmen, ilk aşamada derin metaforlar arasında bir hiyerarşi olması gerektiğiizlenimi doğuyor. Çünkü insanın içinde bulunduğu boşluğu, kendisinin bu boşlukta birhacim kapladığını, kendi bedenini de içine birşeylerin girip çıktığı ve içinde birşeylerinbulunduğu bir KAP olarak algılaması, kendisinde ve dış dünyada DENGE olduğunualgılamasından daha önce olmuş olmalıdır. Üstelik derin metaforların yapılaşma süreçleride bir hiyerarşinin var olduğunu düşündürmektedir. Çünkü KAP daha kısa süreligözlemlerin sonucunda bilişe yerleşen bir derin metafor algısı yaratırken, DÖNÜŞÜMdaha uzun süreki gözlemler isteyen bir derin metafor algısı yaratmaktadır. Ancak derinmetaforlar ister hiyerarşik isterse eşdeğer bir düzende olsunlar, sonuç olarak geneldebirlikte çalıştıkları herhangi bir kavramla ilgili metafor çözümlemelerinde açıkça ortayaçıkmaktadır. Akıl gibi son derece soyut bir kavramın görece anlaşılabilir, algılanabilir veifade edilebilir olması da ancak bu tür bir harmanlanmayla mümkün olmaktadır.Nitekim, bu çalışmada tek bir derin metaforun etkili olduğu çok az sayıda yüzey metaforutespit edilebilmiştir; üstelik farklı bir bakış açısıyla, burada tek bir derin metaforınetkisiyle dile geldiği tespit edilen bir yüzey metaforda farklı derin metaforların etkileri debulunabilir. Lakoff-Jhonson bir kavramın metaforlarının hiçbirinin bize kavramınboyutlarını eksiksiz, uygun ve kuşatıcı bir biçimde vermediğini söylüyorlar (2015, s. 129).Bu görüş, hem Zaltman-Zaltman’ın kavramsal harmanlanma yaklaşımına koşut birgörüştür hem de Türkçede salt deyimler bağlamında bile neden 102 adet yüzey metaforutespit edilebildiğini açıklamaktadır: Akıl fiziksel dünyada kendisi hakkında doğrudandeneyimlerimizin olmadığı bir kavram olduğundan akıl metaforlarının her biri aklı eksik olarak betimler; ancak hepsinin toplamı bize akılla ilgili bir fikir verir.
- 3- Aklın ayarı veya terazisi birşeyle bozulabilir; akıl yerinden oynayabilir, beş karış, birkarış havada veya yukarıda olabilir; insan kafeste tuttuğu kuş misali aklını elindenkaçırılabilir, oysa insan bazı şeyleri aklında tutmak veya birşeylerin aklında kalmasınısağlamak ister. İnsan tatları hiç birbirine uymadığı halde bazan aklını peynir ekmekleyiyebilir. Böylece akıl önemli bir KONTROL ve DENGE unsurudur. Kontrol ve dengegenellikle arzulanan bir şeydir ama akla bazan rüzgarın bir şeye veya bir yere esmesi gibibirşey de esebilir. Böylece insan bazan bilinçli bir biçimde kontrolü elinden bırakır(Burada, Lakoff-Jhonson’da (2015, s. 40-44), tespit edilen İYİ OLAN (ERDEMLİ OLAN,BİLİNÇLİ OLAN, SAĞLIK VE HAYAT) YUKARIDADIR. biçimindeki temel yönelim metaforuile çelişkili bir durum vardır. Çünkü aklın yukarıda olması ve uçması arzu edilen birdurum değildir. Ancak yine aynı araştırmacılar, BİLİNMEYEN YUKARIDADIR. metaforuile İYİ OLAN YUKARIDADIR. metaforunun birbiriyle tutarlı olmadığını belirtiyorlar vebunun nedenini her iki metaforun farklı deneyimlere dayanmasına bağlıyorlar (2015, s.49). Böylece bilinemez, kavranamaz ve kontrol edilemez akıl aşağıda değil yukarıdadır.).
- Bilişsel anlambilimciler, genel olarak metaforların fiziksel ve toplumsal çevremizdeyaşadığımız deneyimlerle ve içinde kendi bedenimizin de olduğu dış dünya gerçekliklerikonusundaki gözlemlerimizle oluştuğunu söylüyorlar. Bu ilk bakışta, metaforlarıntoplumdan topluma, kültürden kültüre değişebildiği izlenimini vermektedir. Ancakdeğişen, metaforik temalar ve derin metaforlar değil, yüzey metaforlarıdır. Başarının birkültürde elmaya, bir kültürde mangoya benzetildiği yüzey metaforlar elbette birbirindenfarklıdır. Ancak bu iki yüzey metaforunda da “Başarı insanı besleyen yiyecektir.”biçiminde ortak bir metaforik tema ve KAYNAK derin metaforu vardır. Öte yandan, birkültürün ve bir toplumun kendi gerçeğinin inşasını sağlayan ağırlıklı derin metaforu birbaşka kültürden ve toplumdan farklı olabilir. Bu noktada, bir toplumun göçer,geleneksel, yazılı veya dijital (elektronik) bir toplum olup olmaması (toplum türleri için bk.Ong, 1995), kullandığı merceklerin yani düşüncesine yön veren derin metaforlarınsayısında ve çeşitliliğinde değil ancak sıklığında belirleyici bir etkendir. Buna göre, aklınTürkçedeki bir grup yüzey metaforunda ağırlıklı olarak YOLCULUK, KAP ve KONTROLderin metaforlarını yansıtmasının Türk toplumunun yapısıyla ne kadar ilgisi olduğusorusu ancak, 1- Türkçede akılla ilgili bütün yüzey metaforlarının ortaya konmasından,2- en azından farklı özellikteki bazı toplumlardaki akılla ilgili derin metaforlarla karşılaştırılmasından sonra cevaplanabilir.
- Ayık, H. (2009). Düşünceden dile felsefe ve metafor, Milel ve Nihal S. 6 / 1, s. 55-73.
- J. Derrida (2011). Grammatoloji (Çeviren: İ. Birkan). Ankara: Bilgesu Yayıncılık (ÖzgünBiçimi: Derrida, J. (1967). De la Grammatologie. Paris: Les Éditions de Minuit.). Black, M. (1962). Models and Metaphors. New York: Cornel Üniversitesi Yayınları.
- Cebeci, O. (2013). Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri. İstanbul: İthaki Yayınları.
- Evans, V. - Green, M. (2006). Cognitive Linguistics an Introduction. Edinburgh: Edinburgh Üniversitesi Yayınları.
- Gen, S. (2015). Özbekçede Metaforlar. (Basılmamaş Doktota Tezi), Adana: ÇukurovaÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- Jameson, F. (1972). The Prison of Language (A Critical Account of Structuralism andRussian Formalism). Princeton Üniversitesi Yayınları. (Türkçeye Çevirisi:Jameson, F. (2002). Dil Hapishanesi (Yapısalcılığın ve Rus Biçimciliğinin Eleştirel Öyküsü) (Çeviren: M. H. Doğan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.)
- Lakoff, G. - Johnson, M. (1980). Metaphors We Live by. Chicago ve London: ChicagoÜniversitesi Yayınları (Türkçeye Çevirisi: Lakoff, G. - Johnson, M. (2015).Metaforlar, Hayat, Anlam ve Dil (Çeviren: G. Y. Demir). İstanbul: İthaki Yayınları).Ong, W. (1995). Sözlü ve Yazılı Kültür (Sözün Teknolojileşmesi) (Türkçeye Çevirisi: Sema Postacıoğlu Banon). İstanbul: Metis Yayınları.
- Pinker, S. (2007). The Stuff of Tought, New York: Viking Yayınları.
- Taşdelen, V. (2015). Zihin durumları: hafıza ve idrak, Türk Dili-Dilin Perdeleri Özel Sayısı (S. 767-768). s. 115-120
- Kemal Yunusoğlu, M. (2016). Budist Türk Çevresi Eserlerinde Metaforlar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Zaltman, G. - Zaltman, L. H. (2017). Pazarlama Metaforları (İngilizceden Çeviren: Ü.Şensoy). İstanbul: MediaCat Kitapları (Özgün Biçimi: Zaltman, G.- zaltman, L. H.(2008) Marketing Metaphoria (What Deep Metaphors Reveal About the Minds of Consumers?). Boston: Harvard Business Yayınları.).
- Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük (2018). akıl maddesi. Erişim adresi: www.tdk.gov.tr (30.07.2018).
- Zargan (İngilizce-Türkçe, Türkçe-İngilizce On-line Sözlük). akıl maddesi. Erişim adresi: www.zargan.com.tr (18.06.2018).
