Author :
Abstract
Renk isimleri, dillerin söz varlığını oluşturmada ve dil kullanıcılarının dünyaya bakış açılarını yansıtmada önemlidirler. Dil kullanıcılarının renk ismi vermede esinlendikleri unsurlar, etkileşim içerisinde bulundukları unsurlardır ve bu unsurlar, genellikle doğa unsurlarıdır. Sekizinci yüzyılda yazılmış olan Orhun Yazıtları’nda ak, kara, al, kök, sarıg, yaşıl gibi ana renklerin varlığı henüz o dönemde dahi Türkçenin renk isimleri bakımından geniş bir yelpazeye sahip olduğunu gösterir. Yazıtların dönemin renk isimlerini ortaya koyması bakımından önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Bunun yanında yazıtlarda bazı ara renkleri ifade ettiği düşünülen ancak araştırmacılar tarafından renk ismi olup olmadığı konusunda uzlaşıya varılamayan bazı sözcükler vardır. Bunlardan biri de “azman” sözcüğüdür. Bu sözcük, yazıtlarda iki defa geçmektedir ve her ikisinde de “at” sözcüğünün önünde kullanılmaktadır. Ancak sözcüğün kökenine ve anlamına dair muhtelif yazılarda birbirinden farklı etimoloji denemesi ile birlikte birbirinden farklı anlamlandırmalar yapıldığı tespit edilmiştir. Azman sözcüğüyle bağlantılı olduğu düşünülen ve yine araştırmacılar tarafından sözcüğün kökenine dair farklı yorumlar bulunan “az” sözcüğünü de değinilmiştir. Bu sözcüğün anlamı sözlüklerde kakum/hermelin olarak verilmiştir. Ancak zamanla bu hayvandan esinlenerek renk ismi olarak kullanılmaya başlanan sarı renginin de sözcüğün anlamları arasına dâhil edilmesi gerektiği düşünülmektedir. Nitekim kimi sözlüklerde az (s>z değişimi ile) sözcüğünün karşılığı olarak sarı anlamı verilmiştir. Yazıtlarda kullanılan “azman” sözcüğünün de bu sözcükten türemiş olması muhtemeldir. Bu çalışmada ise yapılan çalışmalarda belirtildiği gibi tek bir “azman” sözcüğünün kabulünün aksine birden fazla “azman” sözcüğü olduğu ve bunların her birinin farklı kökten geldiği ancak zamanla bunların farklı kökten geldikleri unutularak tek bir sözcük gibi kullanılmaya başlandıkları okuyucuya sunulmakla beraber yazıtlarda kullanılan “azman” sözcüğünün renk ifade etmesi gerektiği tanıklarla sunulmuştur.
Keywords
Abstract
The names of colors are important in the framework of showing the perception of the world of natives and creating of language’s vocabularies. When natives call colors they get inspired from the natüre and what they get in interaction. Orkhon Inscription which was erected in eighth century includes some colors names like ak, kara, al, kök, sarıg, yaşıl and it shows even at that time Tukic language was progressed by colors’ names. On this reason, ınscriptions are important to show the colors’ names of era. On the other hand there are some names which are discussed whether they are colors’ name sor not. One of these words is azman. This Word is used twice in inscriptions and each time it used in front of at (horse). In this work az which is accepted it has relation with azman is examined to find their relation. This word’s meaning –az- is given mustela erminea, ermin in dictioniories. By the time, Turkish people are inspired from this animal and they refer az as yellow so it is possible to see in some dictioniries az (s>z) as yellow color. The word of azman is thought it is related with az. In this essay, we tried to show there is not only one “azman” with one meaning there are different meanings of azman but only one of them which refers color is used in Orkhon Inscriptions.
Keywords
- göstermemektedir (Taşağıl, 2004: 50). Ölmez, Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler (2)
- etmez (Ölmez, 1997: 1).
- döneminde sadece “bodun” kelimesinde geçmektedir (Argunşah vd. 2011: 34). Bir diğer ek
- birleşmesi ile olduğunu ileri sürer (Tietze, 2002: 250).
- (1973: 289)“azma” maddesi, Nadeliyev vd. Drevnetyurskni Slovar
- “azman” sözcüğünün kökeni “az” (sarı) (Sağol, 1995: 127) sözcüğüne isimden isim yapma
- 2011: 98). Moğolcadaki bu sözcüğe bakıldığında “asaman” “Monorşit, yalnızca tek taşağı
- düzensiz.” (Lessıng, 2003: 89). Ancak bu sözcüğün ya da Moğolcadaki “az” “şans, baht,
- talih…” (Lessıng, 2003: 97) sözcüğünün renk anlamı ile herhangi bir bağlantısı yoktur.
- hair)/ sarı renkli at” (Tekin 1967: 306) sözcüğüne bağlama düşüncesi, daha muhtemel
- “balla
- 2002: 207), üzre<üzere (Tseng 2002: 236)” uğrayarak “azman” biçimini almıştır. Ancak bu kelimenin
- Dankoff “örüng” ve “as” sözcüklerini “beyaz ermine” olarak değerlendirir (Dankoff 1983: Abik Bilig’de Hayvan Adları çalışmasının “kürk hayvanları”
- bölümünde ele aldığı “as”ı kakım kürkü” olarak değerlendirir (Abik, 2009: 15) . Kutadgu
- rengine bürünmektedir (https://tr.wikipedia.org/wiki/ 17.08.2016; 15:52). Beyitin ikinci
- Meninski Sözlüğünde: As: kakum (Meninski 2000: 168).
- Redhouse Sözlüğünde: As: weasel; ermine (gelincik, ermin) (Redhouse 1988: 77).
- Clauson’un Sözlüğünde: As: Ermine (Kakum) (Clauson 1972: 240).
- DLT tercümesi: Az: Ars, as, kakım (Atalay 1986: 80; Ercilasun/ Akkoyunlu 2014: 567; Dankoff/
- Kelly 1985: 40).
- Türkçe Sözlük’te: As (I): a. hay. B. Kakım ( 2011: 160).
- Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat: Âs: Kakum denilen hayvan (Devellioğlu, 2008: 41).
- Yeni Tarama Sözlüğü: As (T) [ars]: Gelincik denilen hayvan (Dilçin, 1983: 14).
- Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü: As: çok değerli postu için avlanan bir hayvan, kakım (Eren, 1999: 20).
- Hakasça-Türkçe Sözlük: As: As, gelincik (Naskali 2007: 52).
- As: As, gelincik (Arıkoğlu, 2005: 42).
- Kırgız Sözlüğü: As: (arıs) (Yudahin, 2011: 50).
- Kıpçak Türkçesi Sözlüğü: As: Gelincik (Toparlı vd. 2014: 13).
- Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü: As: As, kakım (Öner 2009: 28).
- Kumuk Türkçesi Sözlüğü: As: Gelincik (Pekacar, 2011: 42).
- Türkçe-Tatarca Sözlük: As: as (Ehmetyanov, 2014: 37).
- Güney Sibirya Altay Türkçesi Ağızları: As: as (Dilek, 2015: 351).
- Tuwinischer Wortschatz: As: I. As, kakım II. Hermelin (Ölmez, 2007: 79).
- Kutb’un husrav u Şîrîn’i: As: kürkünden faydalanılan bir hayvan (Demirci ve Karslı, 2014: 48).
- Kısasü’l Enbiya: As: as, kürkünden yararlanılan hayvan (Ata, 1997: 36).
- Şiban Han Divanı’nda: As: gelincik denilen hayvan (Karasoy, 1998: 350).
- Lutfî Divanı’nda: As: kakum (Karaağaç, 1997: 353).
- Revnak-ı Bustan: Azman: Azman, benzerlerinden daha gelişkin (Önler 2000: 67).
- Orhun Yazıtları’nda: Kül tigin az yagızin binip oplayu tegip bir erig sançdı (KT K5). Kül tigin az yağızın binip tegdi (KT K8) (Tekin, 2010: 38).
- Baytaratü’l Vâzıh’ta ise: Az: Sarı renkli at (Ağar, 1986: 128).
- Türkçede Renkler Sözlüğü: Az: Sarı (at donu). Sarı renkli at donu Az ak: Ağımsı, beyazımsı Az beyaz: Ağcarak, beyaz gelen (Eminoğlu, 2014: 71). Az esmer: Esmer, esmerce, esmerimsi. Az kızıl: Kızılca, kızılgelen. Az koyu kırmızı: Aşı boyası10. Az mavi: Mavi yağız: Yağız sarı
- sarımtırak yağız donlu at (Eminoğlu, 2014: 72).
- sözcüklerinde görülür (Sağol 1995: 142). Kitâbü’l İdrâk’te “kara yağız” ifadesi için, “Siyah
- maddesinde “yağız at” karşılığı verilmektedir (Atalay 1986: 10). Sağol, “yağız at” ifadesi
- gösterdiğini ileri sürebiliriz.” açıklamasını yapmaktadır (Sağol 1995: 142). SONUÇ
- Aalto, P. (2000). Orhon Yazıtlarındaki at İsimleri üzerine (E, Aydın. Çev.) Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 587, 453-457.
- Abik, A. D. (2009). Kutadgu Bilig’de hayvan adları. Journal of Turkish Studies, 33, 1-32.
- Ağar, M. E. (1986). Baytaratü’l Vâzıh (İnceleme, Metin, İndeks)( Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
- Akalın, Ş. (ed.). (2011). Türkçe sözlük (11. Baskı) Ankara: TDK.
- Alyılmaz, C. (1996). Köktürk yazıtları ve Köktürk yazıtlarında atlar. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 4, 155-163.
- Argunşah, M. ve Yüksekkaya, G. S. (2011). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça dersleri (2. Baskı). İstanbul: Kesit Yayınları.
- Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yayınalrı.
- Ata, A. (1997). Kısasü’l Enbiya (Peygamber kıssaları). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Atalay, B. (1986). Divanü Lûgati’t Türk tercümesi I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Aydın, E. (2014). Orhun Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
- Bayat, F. (2008). Orta Türkçe sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık.
- Bayraktar, N. (2013). Türkçede renk adlarıyla özel ad yapımı. Journal of Language and Linguistics Studies, 9(2), 95-114.
- Caferoğlu, A. (1953). Türk onomastiğinde ‘at’ kültü. Türkiyat Mecmuası, 10, İstanbul.
- Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford, UK : Oxford Press.
- Çetin, E. (2008). Kül Tigin yazıtı kuzey yüzü dokuzuncu satırda yer alan ögs(ü)z ak at üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 135-147.
- Dankoff, R. (Ed.). (1983). Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig) a Turko-Islamic mirror for princes. Chicago: The University of Chicago Press.
- (2014). Kutb’un Husrav u Şîrîn’i dizin. İstanbul: Kesit
- (2008). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat (25. Baskı). Aydın
- Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- (1965a). Türkische
- (1965b). Und Mongolische im Neupersischen (Cilt
- Ehmetyanov, F., Ganiev, F., Nurieva, F. ve Möhemmetdinov, R. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu..
- Emet, E. (2008). Doğu Türkistan Uygur ağızları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Eminoğlu, H. (2013). Tarihî lehçelerden günümüze at donları ve nişane adları. Studies, 8(9),1371-1412.
- Eminoğlu, H. (2014). Türkçede renkler sözlüğü. Ankara: Gazi Kitabevi.
- Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-metin-çeviri-notlardizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim-Büro Basımevi.
- Eren, H. (2010). Sırça Köşkte. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Ergin, M. (2009). Dede Korkut 2: İndeks-gramer. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
- Eyüboğlu, İ. Z. (1991). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınları.
- Gabain, A. M. (2007). Eski Türkçenin grameri (5. Baskı). (M. Akalın, Çev.), Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesinde sözlerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. Ankara: Kesit Yayınları.
- Kakım. (t.y.). Vikipedi içinde. Erişim adresi (2016, 20 Eylül).: https://tr.wikipedia.org/wiki/Kak %C4%B1m
- İzbudak, V. (1989). El-idrâk haşiyesi (2. Baskı.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divanı (Giriş-metin-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Karasoy, Y. (1998). Şiban Hân Divânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk
- Kaymaz, Z. (1997). Türkiye Türkçesi ve ağızlarında renk bildiren kelimelerin kullanılışı ve sistematiği. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 45, 251-341.
- Küçük, S. (2010a). Tarihî Türk lehçelerinde renk adlandırmaları. Turkish Studies, 5/1, 556-577. (2010b). lehçeleri sözlüklerinde somutlaştırma yoluyla adları. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(7).
- Naskali, E. G. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Ölmez, M. (1997). Eski Türk yazıtlarında yabancı öğeler (2). Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 175-186.
- Ölmez, M. (2007). Tuwinischer wortchatz mit Altürkischen und Mongolischen parallelen. Wiesbaden, DE: Harrassowitz Verlag.
- Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Önler, Z. (2000). Revnak-ı Bustan. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Öztürk, R. (2015). Köktürkçe el kitabı. Konya: Palet Yayınları.
- Paçacıoğlu, B. (2006) 8.-16. Yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
- Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Redhouse, S. J. (1998). Türkçe-İngilizce sözlük (17. Baskı). İstanbul: Sev Yayıncılık.
- Sağol, G. (1995). Tarihi şivelerde at donları. E. Gürsoy-Naskali (Ed.), Türk kültüründe at ve çağdaş atçılık (s. 126-147) içinde. İstanbul: Resim Matbaacılık.
- Sami, Ş. (2013). Orhun Abideleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
- Şiraliyev, Ş. ve Islamov, M. I. (1999). Azerbaycan diyalektoloji sözlüğü (cilt I). Ankara: Türk Dil Kurumu. Ş. Köktürk Ötüken-Uygur kağanlığı varlığı incelemesi. Konya: Kömen Yayınları.
- Şirin, H. (2015). Kül Tigin yazıtı notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. Çin kaynaklarına göre Türk boyları ( M. IIIX. asır). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
- Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Tekin, T. (1967). A grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, US: Indiana Press.
- Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: Sanat Kitapevi.
- Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
- Toparlı, R. vd. (2014). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tsen, L. (2002). Türkiye düşmesi. Ankara:
- Azman. (t. y). Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü içinde. Erişim adresi. (2016, 17 Haziran): http://www.tdk.gov.tr/
- Yudahin, Y. K. ve Taymas, A. (2011). Kırgız sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
