Author :
Abstract
1799 Yılında Farsça’dan Türkçe’ye Mütercim Āsım Efendi tarafından tercüme edilen Tıbyan-ı Nafi der Terceme-i Burhān-ı Kātıʻ sözlüğü Burhān mahlaslı Tebrizli Hüseyin tarafından 1652 yılında yazılmış bir sözlüktür. Mütercim Asım altı yılda tamamladığı çalışmasını III. Selim’e sunmuştur. Şair, tarihçi ve sözlükçü olarak tarihimizin önemli isimlerden biri olan Mütercim Āsım Efendi bu sözlüğü çevirirken Türkçe bilgisini göstermiş, Anadolu ve Çağatay sahasından pek çok sözcüğü de açıklama yaparak vermiştir. Bu özelliği ile sözlük birebir çeviri olmaktan uzaklaşmış; ancak Türkçe söz varlığının tespitinde önemli bir görevi de üstlenmiştir. Mütercim Āsım Efendi, Burhān-ı Kātıʻ’da Türki, Türkistan ve Rumî gibi sözcükleri de sözcüğün yaşadığı coğrafyayı anlatmak için kullanmıştır. Bu makalede onun bu sözlüğe katkısı sayılabilecek Anadolu ve Çağatay sahasından eklediği sözcüklerden alet/eşya isimleri tespit edilmiş, kökenleri üzerine tanıklar verilmeye çalışılmış ve tartışmalı bazı sözcükler üzerinden sözlükçülüğümüzün önemli bir sorununa dikkat çekilmiştir. Sözlük hazırlayanlar kimi zaman bilmeden kimi zaman da kasıtlı olarak sözcüklerin kökenini başka dillerle açıklama yollarına başvurmaktadırlar. Tespit edilen sözcükler içerisinde bu durumda olanlar üzerinde köken ve kullanım alanına göre yorumlar yapılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonuçlarının ve elde edilen sözcüklerin başka çalışmalara katkı sağlayacağı düşünülmektedir.
Keywords
Abstract
The dictionary, named Tıbyan-ı Nafi der Terceme-i Burhān-ı Kātıʻ, which had been translated by Translator Āsım Efendi from Persian into Turkish, was written in 1652 by Hüseyin Tabriz who is known by his mahlas, Burhān. He completed his work in six years and he presented it to Selim III. As a poet, historian and lexicographer, Mütercim Āsım Efendi, who is one of the important names in our history in term of his being a poet, cronicler and lexicographer, proved his knowledge of Turkish while translating this dictionary and he gave many words in the field of Anatolia and Caghatay, by explaining them. Due this method, the dictionary has moved away from being a one-to-one translation, but it has also played an important role in determining the Turkish vocabulary. Mütercim Āsım Efendi used those words such as Turkey, Turkistan and Rumî in Burhān-ı Kātıʻ to describe the geography of the words. In this article, we tried to determine the words that denote the meaning of tools / goods /stuffs, which he gathered from Anatolia and Caghatay fields and added in his translate. We also tried to give evidences to show their roots and we attracted attention, by some discussed words, to an important problem of our lexicography. We mean that dictionary writers prefer, sometimes knowingly or unknowingly, sometimes deliberately, to explain the origin of words in other languages. So, we criticized those words we realized that their determination was made on this way, according to their roots / origin and field of usage. We think that the results of this study and those words we determined will contribute into other studies and researches.
Keywords
- Ercilasun A.B, Akkoyunlu, Z.(2014), Kaşgarlı Mahmud Divânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin- Çeviri-Notlar-Dizin), TDK Yay. Ankara, DLT
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford: Clarendon Press. (EDPT)
- Cora, E. (2007). Burhân-ı Kātıʻ’da yer alan Türkçe sözcükler ve deyimler dizini, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
- Coşkun, M. (2004) “Nesir (geç dönem)”, Türk dünyası ortak edebiyatı Türk dünyası edebiyat tarihi, C.6, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 354-404.
- Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü, Ankara: Bizim Büro Basımevi.
- Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü I/II, Ankara: Türk Dil Kurumu (TTKBS)
- Kaçalin, M. S. (2006). “Mütercim Âsım Efendi”, İslam Ansiklopedisi, C.32, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 200-202.
- Kahraman, A (1995). Osmanlı devletinde spor kültürü, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları:1697.
- Köprülü, M. F. (1950). “Âsım Efendi (Mütercim)”, Türk Ansiklopedisi, C.1, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi
- Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhān-ı Katı, (Hazırlayan: Derya Örs-Katkıda Bulunan: Mürsel Öztürk), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009, 1197 s.
- Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Dizin, Ankara: Akçağ Yayınları. (FKL)
- Sütçü, T. (2013). “Türkçe sözlükçülük tarihinde Mütercim Āsım ve kamus tercümesi”, Tarih Okulu Dergisi, 6 (XVI), 541-553.
- Sevortyan, E. V. red. (1974). Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov. Obşçetyurkskie i mejtyurkskie osnovı na glasnıe, Moskva: İzdatel’stvo “Nauka”. vd. ciltler (ESTY)
- Tietze, A. (2016), Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati, Ankara: TÜBA Yay.
- Tulum, M. (2011), 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
