Author :
Abstract
Söz varlığı bir milletin, geçmişten getirdiği kültürel birikiminin neticesinde oluşur. Bu kültürel birikim o halkın yaşamış olduğu siyasal, sosyal, coğrafi şartlar gibi olayların neticesinde var olmuştur. Bu durumların tamamı söz varlığının şekillenmesine neden olmuştur. Köklü bir geçmişe sahip olan Kazaklar göçebe hayattan, yerleşik hayat çok geç bir zamanda geçmiş bir millettir. Kendi kültürel birikimlerini yabancı toplumlara karşı koruyabilmesi ve göçebe kültürünü yakın dönemlere kadar devam ettirebilmesi, Kazakçanın Türk dili açısından zengin bir söz varlığının oluşmasına neden olmuştur. Bu çalışmada, Eski Türkçe – Kazakça söz varlığına dair a- harfiyle başlayan kelimeler verilmek istenmiştir. Bu kelimelerin, Eski Türkçeden itibaren Türkçenin bütün dönemlerinde geçirdiği değişimler ve sonuç olarak Kazakçadaki nihai şekli verilmiştir. Çalışma, Türkçe kelimelerle sınırlandırılmış olup alıntı kelimeler çalışmada yer almamıştır. Çağdaş Türk Lehçelerinden biri olan Kazakçanın söz varlığı, Türkçe kelimeler açısından çok zengindir. Bu Çalışmamızda Eski Türkçe’den, Eski Kıpçakça’dan, Çağatayca’dan birçok kelimenin Kazakçanın söz varlığında yer aldığı görülmüştür. Tespit edilen bu kelimelerin genelinin eski şekillerini koruduğu gözlemlenmekle beraber bu kelimelerde az da olsa bazı ses değişimleri görülmüştür. Çalışmada ele alınan kelimeler, Eski Türkçe döneminden itibaren Türkçenin diğer dönemlerini de kapsayacak şekilde verilmiştir. Kelime, ilk hangi dönemde, hangi eserde ortaya çıktığı eser adı veya dönem adıyla birlikte verilmiştir. Bununla birlikte kelimenin geçtiği eserdeki sayfa veya varak sayısı da belirtilerek, çalışma desteklenmek istenmiştir.
Keywords
Abstract
Word presence is the result of a nation's cultural accumulation from the past. This cultural accumulation has existed as a result of events such as the political, social and geographical conditions experienced by that people. All of these situations have led to the formation of vocabulary. Kazakhs, who have a long history, are a nation that passed away from nomadic life and settled life very late. Its ability to protect its own cultural heritage against foreign societies and to maintain its nomadic culture until recently has led to the formation of a rich vocabulary in Kazakh in terms of the Turkish language. In this study, it is aimed to give words starting with the letter a- regarding the Old Turkish - Kazakh vocabulary. The changes these words have undergone in all periods of Turkish starting from Old Turkish and as a result, their final form in Kazakh has been given. The study was limited to Turkish words, and quoted words were not included in the study. The vocabulary of Kazakh, one of the modern Turkish dialects, is very rich in terms of Turkish words. In this study, it was seen that many words from Old Turkish, Old Kipchak, Chagatay were included in the vocabulary of Kazakh. Although it was observed that most of these words preserved their old forms, some sound changes were observed in these words, albeit a little. The words discussed in the study are given in a way to cover other periods of Turkish starting from the Old Turkish period. The word is given in which period, in which work it appeared, together with the name of the work or period. In addition, the number of pages or sheets in the work where the word is mentioned was also specified and the study was wanted to be supported.
Keywords
- Abik, A. Deniz (1993). Ali Şȋr Nevâyȋ’nin risâleleri, Tarȋh-i Enbiyâ ve Hükemâ, Tarȋh-i mülûk- i Acem, Münşeât: Metin-gramatikal indeks-sözlük. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
- Cümleler ve Sözcükler. Türk Dünyası Dergisi, 2018, adlı çalışmasına bakılabilir.
- Aydemir, A. (2018). Divanü Lûgatı’t-Türk’te anlamı problemli bazı cümleler ve sözcükler. Türk Dünyası, Dil ve Edebiyat Dergisi. 46, 9-25.
- Agar, E. (1989). Kitâbu Fi’l-Fıkh Bi-Lisani’t-Türki (İnceleme-metin-sözlük). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
- Arat, R. R. (1951): Atebetü’l-Hakayık. Ankara: TDK Yayınları.
- Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III index (Yay.: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul: TKAE.
- Ata, Aysu (1997). Kısasü’l-Enbiya (Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
- Atalay, Besim (2013). Divanü Lugat-it Türk Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.
- Battal, A. (1997). İbni-Mühennâ Lugati. Ankara: TDK Yayınları.
- Bayniyazov, A. vd. (2007). Türikşe-Kazakşa sözdik. Almatı.
- Clauson, S. G. (1960). Senglax. a persian Guide to the Turkish Language by Muhammed Mahdi Xan, E. J. Gibb Memorial Series, New Series, London.
- Clauson, S. G. (1972) An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
- Çelik, Ülkü (1996). ‘Ali Şīr Nevāyī, Leylī vü Mecnun. Ankara: TDK Yayınları.
- Dankoff, R. vd. (1982-1985). Maḥmūd al-Kāšγarī: Compendium of the Turkic dialects (Dīwān Luγāt at-Turk) I-III. Cambridge/MA.
- Delice, İbrahim (2003). Hulasa okçuluk ve atçılık. Kitâb fȋ-İlmi!n-Nüşşâb – Kitâb fȋ-Riyâzât’il- Hayl Kitâb fi’-İlmi’l-Musâbaka. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
- Doerfer, G. (1963-1975). Turkische und Mongolische elemente im neupersischen band I-IV. Wiesbaden: Fransz Steiner Verlag.
- Eraslan, Kemal (1999). Mevlânâ Sekkâki Dȋvanı. Ankara: TDK Yayınları.
- Eren, Hasan (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
- Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lugat’it-Türkiyye (çev: Besim Atalay) (1945). Ankara: TDK Yayınları.
- Gabain A. (1954). Türkische Turfan-texte VIII, Texte in Brāhmīschrift. Berlin.
- Gabain, A. von. vd. (1958). Türkische Turfan-texte IX. Berlin.
- Gabain, A. von. vd. (1959). Türkische Turfan-texte X. Das Avadāna des Dämons Ātavaka. Berlin.
- Karaağaç, Günay (1997). Mevlânâ Lutfȋ Dȋvanı. Ankara: TDK Yayınları.
- Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Gülistan tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t Türkȋ). Ankara: TDK Yayınları.
- Karasoy, Yakup (1998). Şȋbân Han Dȋvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara TDK
- Kaya, Ceval (1994). Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: TDK Yayınları.
- Kaya, Önal (1996).‘Ali Şīr Nevāyī: Fevāyidü’l-kiber. Ankara: TDK Yayınları.
- Kazak Desturlı Medeniyetiniŋ entsiklopediyalık sözdigi (red. Jalıkulı G.). (1997). Almatı.
- Kazak Tiliniŋ Aymaktık sözdigi (red. Kaliyev G., Hakısbekov O., Sarıbayev Ş., Uderbayev A.). (2005). Almatı: Arıs baspası.
- Kazak Tiliniŋ Tüsindirme sözdigi (red. Januzakov T.). (2008). Almatı: Dayk-press.
- Kazak Tiliniŋ Tüsindirme sözdigi, 10 cilt (red. Iskakov A. ). (1978-1986). Almatı: Kazak SSR Gılım Baspası.
- Kazak Tiliniŋ Kıskaşa etimologiyalık sözdigi (red. Iskakov A.) (1966). Almatı: Kazak SSR
- Koç, Kenan. vd. (2003). Kazak Türkçesi - Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ
- Kuanışbayev, E. (2006). Kitāb Fi’l-Fıkh (Giriş-metin-dizin-tıpkıbasım). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
- Nadelyayev, V. vd. (1969). Drevnetyurskskiy slovar’. Leningrad.
- Oba, Emin (2019). Eski Türkçeye göre Kazakçanın söz varlığı. Doktora Tezi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi.
- Ölmez, Mehmet. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen - Tuvacanın Sözvarlığı Eski Türkçe ve Moğolca Denklikleriyle. Wiesbaden.
- Ölmez, Zuhal (1993). Mahbûbu’l-kulûb, İnceleme-metin-sözlük. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
- Özdarendereli, N. (2002). Ali Şȋr Nevâyȋ İlk divan incelme-metin-dizin. Doktora Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
- Özgür, Can (2003). Kitâbü’l Hayl (Memlük Kıpçakçasıyla yazılmış ilk türk at ve atçılık eserinin Paris yazması). İstanbul: Çantay Yayınları.
- Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki.
- Röhrborn, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch. Sprachamaterial der vorislamichen türkischen Texte aus Zentralasien, -Neubearbeitung- I. Verben. Band 1: ab- - äzüglä-. Stuttgart.
- Röhrborn, K. (2015). Uigurisches Wörterbuch. Sprachamaterial der vorislamichen türkischen Texte aus Zentralasien, -Neubearbeitung- II. Nomina-Pronomina-Partikrln. Band 1: a asvık, Stuttgart.
- Sevortyan E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar Tyurkskih Yazıkov. Moskva.
- Şen, Mesut (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur, Bâburname giriş-metin (Kâbil ve Hindistan bölümleri)- Açıkalamalı Dizin. Doktora Tezi. İstanbul: Maramara Üniversitesi.
- Toparlı, Recep (1987). Kitab-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leys es-Semerkandi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi.
- Toparlı, Recep (1992). İrşâdü’l-Müluk ve’s-Selâtȋn. Ankara: TDK Yayınları.
- Toparlı, Recep. vd. (1999) El-Kavânȋnü’l-Külliye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: TDK
- Toparlı, Recep. vd. (2000). Kitâb-ı Mecmu-ı Tercümân-ı Türkȋ ve Acemȋ ve Mugalȋ. Ankara: TDK Yayınları.
- Toprak, Funda (2003). Divânü Lügati’t-Türk'te 'Kıpçakça' kaydıyla verilen kelimelerin tarihî
- Tural, G. (2015). Seb’a-yi Seyyār (Yedi Gezegen) Giriş-Metin. Ankara: TDK Yayınları.
- Türkay, Kaya (2002) ‘Ali Şīr Nevāyī: Bedāyiu’l-vasat (Üçüncü Divan). Ankara: TDK Yayınları.
- Türkiye’de Halk ağzından derleme sözlüğü I-XII (1963-1982). Ankara: TDK Yayınları.
- Uğurlu, Mustafa (1987). Münyetü’l-Guzāt. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı.
- Zająckowski, A. (1958). Vocabularie arabe-Kiptchak de l’epoque de l’état Mamelouk. Bulġat al-muštāq fī luġat al-Türk wa’l-Qifǯāk Le Noam, Prace Orientalistryczney, Zklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk Warzawa, XXII + 14 + 28 levha. KISALTMALAR
- AH: Arat → 1951.
- AY: Kaya → 1994.
- Bab.: Şen → 1993.
- BM: Zająckowski → 1958.
- BVt: Türkay → 2002.
- DLT: Atalay → 2013; Dankoff → 1982-1985.
- DM: Toparlı → 2003.
- DTS: Nadelyayev → 1969.
- EDPT: Clauson → 1972.
- ESTY I: Sevortyan → 1974.
- FK: Kaya → 1996.
- GT: Karamanlıoğlu → 1989.
- İD: Özdarendereli → 2002.
- İM: Toparlı → 1992.
- İN: Delice → 2003.
- KFT: Agar → 1989.
- KB: Arat → 1979.
- KE: Ata → 1997.
- KF: Kuanışbayev → 2006.
- KH: Özgür → 2003.
- KK: Toparlı → 1999.
- LD: Karaağaç → 1997.
- LM: Çelik → 1996.
- MG: Uğurlu → 1987.
- MKb: Ölmez → 1993.
- MS: Toparlı → 1987.
- Muh.: Battal → 1997.
- Seng.: Clauson → 1960.
- SD: Eraslan → 1999.
- SS: Tural → 2015.
- ŞHD: Karasoy → 1998.
- TA: Toparlı → 2000.
- TDES: Eren → 1999.
- TEH: Abik → 1993.
- TMEN: Doerfer → 1963-1975.
- TT VIII: Gabain → 1954.
- TT IX: Gabain → 1958.
- TT X: Gabain → 1959.
- TZ: Atalay → 1945.
- UW: Röhrborn → 2010-2015.
- VEWT: Räsänen → 1969.
