Author :
Abstract
Sondan eklemeli bir dil olan Türkçede ekler, yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Çekim ekleri cümlede sözcüklerin anlam ilişkisi kurmasına yardımcı olurken, yapım ekleri ise, isim ve fiil köklerine ya da gövdelerine gelerek yeni sözcükler türetmekte, dilin gelişmesinde önemli rol oynamaktadır. Türkçe, yapım ekleri bakımından oldukça zengindir bir dildir ve bu ekler, eklendiği sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştirmekte, bu özellikleriyle isimden isim, isimden fiil, fiilden fiil ve fiilden isim türetmektedir. Dilin önemli bir parçası olan bu ekler sadece sözcük türetmekle kalmayıp zamanla ses bilgisel, anlamsal ve işlevsel değişmelere uğrayarak ifade olanaklarını da geliştirmektedir. Bu tür eklerden biri -KXr- ekidir ve Eski Türkçe döneminden itibaren genelde geçişli-ettirgenlik eki olarak bilinmektedir. Günümüzde bu ek kimi Türk lehçelerinde zamanla kullanımdan düşmüş veya erimiş olmasına rağmen, kimi Türk lehçelerinde varlığını sürdürerek çeşitli işlev ve alomorflarıyla birlikte karşımıza çıkmaktadır. -KXr- ekinin zengin varyasyonunu ve farklı kullanımlarını barındıran Türk lehçelerinden biri de Kırgızcadır. Bu çalışmada Kırgızcadaki -KXrekinin işlevlerini, farklı biçimlerini ve özelliklerini ele almak ve kullanım alanlarını örnekleriyle beraber tespit etmek amaçlanmaktadır. Kırgızcadaki -KXr- eki bugüne kadar gramer kitaplarında çatı kategorisi altında ettirgenlik eki olarak değerlendirilse de ekin her zaman ettirgenlik işlevini yerine getirmediği, zamanla kullanım alanı gelişerek farklı işlevler kazandığı görülmektedir.
Keywords
Abstract
In Turkic languages, which is an agglutinative language, there are two types of suffixes: derivational and inflectional. While inflectional suffixes help the words establish a meaning relationship in a sentence, derivational suffixes are added to the noun and verb roots to form new words and play an essential role in developing the language. Turkic languages are rich in terms of derivational suffixes, which change the meaning and sometimes the type of the added word. These features derive nouns from the noun, the verb from a noun, verb from the verb, and the noun from the verb. These suffixes, which are an important part of the language, not only form words but also develop the possibilities of expression, undergoing phonological, semantic, and functional changes over time. One of such suffixes is -KXr- and it is generally known as transitive-causative suffix since the Old Turkic period. Today, although this suffix fell out of use or vanished in some Turkic languages over time, it continues to exist in some Turkic languages and appears with various functions and allomorphs. One of the Turkic languages that contain many variations and different uses of the -KXr- suffix is Kyrgyz. The purpose of this study is to discuss the functions, various forms, and features of the -KXr- suffix in the Kyrgyz and identify areas of its use with examples. Although the -KXr- suffix in Kyrgyz has been considered as a causative suffix under the voice category in grammar books, it is seen that the suffix does not always fulfill the causative function, and its usage area has developed over time, gaining different functions.
Keywords
- Abduldayev, E., Kudaybergenov, S., Zaharova, O. V. (1987). Grammatika Kirgizskogo literaturnogo yazıka I: fonetika i morfologiya. Bişkek: İlim Yayınları.
- Abduvaliyev, İ. (2008). Kırgız tilinin morfologiyası. Bişkek.
- Arat, R. R. (1955). Türkçede kelime ve eklerin yapısı. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, (4), 396-401.
- Baskakov, N. A. (1988). Kategoriya nakloneniya. E. R. Tenişev, (Ed.), Sravnitelno- istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov: morfologiya (324-367). Moskva: Nauka.
- Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. (G. Karaağaç, Çev.) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
- Ergönenç Akbaba, D. (2008). Nogay Türkçesinde emir kipinde kullanılan –GIR eki üzerine. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Merkezi, makale no: 18746, 161-168.
- Gabain, A. M. (2007). Eski Türkçenin grameri, (M. Akalın, Çev.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Güner, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde fiil, Yayımlanmamış doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
- Osmonova, C., Konkobayev, K., Caparov. Ş. (2001). Kırgız tilinin frazeologiyalık sözdügü. Bişkek: Kırgız-Türk Manas Üniversitesi.
- Selçuk, B.K. (2013). İşlevsel dilbilgisi çerçevesinde Kırgızcada ettirgenliğin işlevsel anlamsal alanı. Turkish Studies, 8(1,) 2241-2256.
- Serebrennikov, B. A., Gadjieva, N. Z. (2001). Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı tarihî grameri. (T. Hacıyev, M. Öner, Çev.) Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
- Şçerbak, A. M. (2016). Türk dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine denemeler. (Y. Karasoy, N. Hacızade, M. Gülmez, Çev.) Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
- Toprak, F. (2003a). Türkçede -GIr-/GUr- ekinin kullanımı ve Divanü Lügati’t Türk’teki farklı fonksiyonları. Ekev Akademi Dergisi, 7(14), 237-244.
- Toprak, F. (2005b). Harezm Türkçesinde fiil. Ankara.
- Yudahin, K. K. (1985). Kırgızça-Orusça Sözdük. Frunze.
- Yuldaşev, A. A. (1988). Slovoobrazovaniye glagola. E. R. Tenişev, (Ed.), Sravnitelno istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov: Morfologiya (423-439). Moskova:
