Author :
Abstract
Edatlar, tek başlarına bir anlamı olmayan fakat isim soylu kelimelerden sonra gelip oluşturdukları kelime grupları ile cümledeki başka kelime veya kelime grupları arasında türlü anlam bağı kuran, görevli birimlerdir. Enklitik yapılar ise yer aldıkları kelime gruplarında vurgusuz olarak kendisinden önceki kelime ile birleşip bir vurgu birlikteliği meydana getiren unsurlardır. Bu makalede Türk dilinin tarihî ve çağdaş kollarında benzetme ilgisi kurmak için sıkça kullanılmış ve kullanılmakta olan enklitik bir edat, teg’in hem tarihî hem de çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları da göz önünde bulundurularak, Yakînî’nin “Ok Yaynın?g Münâzarası”nda tespit edilen tanıklar ışığında Çağataycadaki varyasyonları ve bunların yazıya yansımaları değerlendirilmiştir. Yakînî’nin eserindeki tanıklar, söz konusu edatın Harezm Türkçesi ve Klasik Öncesi Çağatayca metinlerindeki benzer ses gelişimi göstermiş biçimleri ile kullanım sıklıkları bakımından da karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Teg edatının ilk ve son ses ünsüzlerindeki muhtelif ses değişmeleri (deg/dek/deg/dek/dik, dey/day/dıy/diy vb.), araştırmacılar tarafından, genellikle, kullanım sıklığına dayalı bir gelişme olarak açıklanmıştır. Bu çalışma sonucunda, teg edatının enklitik özelliğinden kaynaklanan varyasyonların bilhassa Yakînî’nin eserinde ses uyumlarına bağlı olarak sistemli bir kullanıma sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu araştırmada, ekleşmiş biçimleriyle Çağdaş Türk lehçelerinde sıkça kullanılan teg edatının Harezm Türkçesi ve Klasik Öncesi Çağataycadaki kullanımından yola çıkarak konuşma dilinin yazı dili üzerindeki etkisi de değerlendirilmiştir.
Keywords
Abstract
Postpositions are functional structures that haven’t any meanings when they are used alone. Postpositions form wordgroups by merging a noun and these wordgroups establish ties with various meanings with other word and wordgroups. In enclitic structures, they merge the word before them without stress. In this article, variations of “teg” in Chagatay Turkish and their reflections on written language are discussed. In the research, it is based on the examples identified from discussion of Yakînî’s “Ok Yaynın?g Münâzarası”. Besides, the postposition above-mentioned is taken into consideration about not only its history, but also its usage in contemporary Turkish dialects. Also, findings in the work of Yakînî are compared about similar phonetic change and its frequence of usage in Harezm Turkish and pre-classical Chagatay Turkish. Phonetic changes in consonants of postposition of “teg” (-dek, -deg, -dek,…) are ground on, especially, its frequence of usage , by researchers. As a result of this study, in Yakînî’s works, the variations of preposition of “teg” arise from systematic consonances are determined. The postposition of “teg” is being used as particle form in contemporary Turkish dialects as well. In this study, by being inspired form usages of the postposition above-mentioned in Harezm Turkish and pre-classical Chagatay Turkish, the effect of colloquial language on literary language is evaluated as well.
Keywords
- Arıkoğlu, E. (2007). “Tuva Türkçesi”. Türk lehçeleri grameri, Ankara: 1. Baskı Akçağ Yayınları: 886, ss. 1149-1228.
- Ata, A. (1997). Nāṣırü’d-Dįn Bin Burhānü’d-Dįn Rabġūzį Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber
- Ata, A. (1998). Nehcü’l-Ferādįs III Dizin- Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 518.
- Atalay, B. (1998b). Divanü Lügat-it-Türk tercümesi III. Ankara: 4. Baskı Türk Dil Kurumu Yayınları: 523.
- Atalay, B. (1998c). Divanü Lügat-it-Türk dizini- Endeks. Ankara: 4. Baskı Türk Dil Kurumu Yayınları: 524.
- Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin grameri. Ankara: 6. Baskı Türk Dil Kurumu Yayınları: 528.
- Başdaş, C., ve Abdülmukaddes, K. (2004). Kırgız Türkçesi grameri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Yayınları.
- Biray, N. (2013). “Kazak Türkçesinde Enklitikler”. Prof. Dr. Leyla KARAHAN Armağanı içinde, 259-281, Ankara: Akçağ Yayınları.
- Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa.
- Bodrogligeti, A. J. E. (2003). An academic reference grammar of modern literary Uzbek Vol. 1. Muenchen: Lincom Europa.
- Bodrogligeti, A. J. E. (2007). Orta Asya Türk hicvinin bir şaheseri: Ahmedî’nin telli sazların münâzarası. Çev. Ayşe Gül Sertkaya, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2006, C. XXXV Ayrı Baskı.
- Bussmann, H. (1996). Routledge dictionary of language and linguistics. Çev. Gregory Trauth ve Kerstin Kazzazi, London and New York: Routledge.
- Clark, L. (1998). Turkmen reference grammar. Wiesbaden: Harrassowitz.
- Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
- Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 752.
- Çengel, H. K. (2005). Kırgız Türkçesi grameri- Ses ve şekil bilgisi. Ankara: 1. Baskı Akçağ
- Doerfer, G. (1988). Grammatik des Chaladsch. Wiesbaden: Harrassowitz.
- Eckmann, J. (1971). The Dįvān of Gadā’į. Indiana University Publications Uralic and Altaic Series: 113.
- Eckmann, J. (1995). Nehcü’l-Ferādįs I Metin- II Tıpkıbasım. Yayınlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zülfikar, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 518.
- Eckmann, J. (2003). Çağatayca el kitabı. Çev. Günay Karaağaç, Ankara: 1. Baskı Akçağ
- Ercilasun, A. B. (2008). “La Enklitiği ve Türkçede bir pekiştirme Enklitiği Teorisi”. Dil Araştırmaları Dergisi. S. 2, ss. 35-56.
- Ercilasun, Ahmet B., ve AKKOYUNLU Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin. Ankara: 1. Baskı Türk Dil Kurumu Yayınları: 1120.
- Erdal, M. (2000). “Clitics in Turkish”, Studies on Turkish and Turkic Languages, Proceedings of the Ninth International Conference on Turkish Linguistics (Edited by Aslı Göksel and Celia Kerslake), Lincoln College, Oxford, August 12–14, 1998, Wiesbaden, ss. 41–48.
- Erdal, M. (2004). A Grammar of old Turkic. Leiden: E. J. Brill.
- Ergin, M. (2001). Edebiyat ve eğitim fakültelerinin Türk dili ve edebiyatı bölümleri İçin Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
- Ergin, M. (2002). Orhun Abideleri. İstanbul: 28. Baskı Boğaziçi Yayınları: 95.
- Ersoy, H. Y. (2007). “Yeni Uygur Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: 1. Baskı Akçağ Yayınları: 886, ss. 355-428.
- Gabain, A. V. (2000). Eski Türkçenin grameri. Çev. Mehmet Akalın, Ankara: 3. Baskı Türk Dil Kurumu Yayınları: 532.
- Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Gözden Geçirilmiş 4. Baskı Türk Dil Kurumu
- Grönbech, K. (2000). Türkçenin yapısı. Çev. Mehmet Akalın, Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları: 609.
- Gül, M. (2015). “Kutadgu Bilig’de Enklitik Edatları”. The Journal of Academic Social Science Studies, S. 34, ss. 403-416.
- Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk dilinde edatlar. İstanbul: 4. Baskı Milli Eğitim Bakanlığı
- Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: 3. Baskı Türk Dil Kurumu
- Hanser, O. (2003). Türkmence el kitabı. Çev. Zuhal Kargı Ölmez, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 17.
- İpek, B. (2009). “Divânu Lugâti’t-Türk’te geçen Enklitik edatları”. Turkish Studies, C. 4/3, ss. 1200-1212.
- Johanson, L. (2002). “Türk yazı dillerinin ve yazı sistemlerinin geçerliliğine dair”. Çev. Mustafa Uğurlu, Türkbilig, 2002/4 Ekim, ss. 71-79.
- Kara, M. (2007). “Türkmen Türkçesi”. Türk lehçeleri grameri, Ankara: 1. Baskı Akçağ Yayınları: 886, ss. 231-290.
- Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 687.
- Karaağaç, G. (2009). Edat üzerine düşünceler. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, S. 5, ss. 157-169.
- Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu
- Kartallıoğlu, Y., ve Yıldırım, H. (2007). “Azerbaycan Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri, Ankara: 1. Baskı Akçağ Yayınları: 886, ss. 171-230.
- Koç, K., ve Doğan, O. (2004). Kazak Türkçesi grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
- Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Genişletilmiş 8. Baskı Türk Dil Kurumu Yayınları: 575.
- Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri-şekil bilgisi. Ankara: 3. Baskı Türk Dil
- Li, Y. (2004). Türk dillerinde sontakılar. İstanbul: 1. Baskı Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 40.
- Ölmez, M. (2007). Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallelen - Tuvacanın sözvarlığı eski Türkçe ve Moğolca denkleriyle, Wiesbaden: Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Harrassowitz Verlag.
- Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 703.
- Öner, M. (1999). “Türkçede edatlı (sentaktik) isim çekimi”. Türk Dili, S. 565, ss. 10-18.
- Öner, M. (2003). “Edatların karşılaştırma ve sınırlandırma bağlantıları”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 1999, S. 42, ss. 147-157.
- Özkan, N. B. (2007). “Moğolca-Türkçe bir Enklitik (Ek-Edat): magat>MAt”. International Journal of Central Asian Studies, C. 11-1, ss. 37-51.
- Özmen, M. (1987). “da/ de bağlama ve kuvvetlendirme edatının türeyişi”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 4, ss. 73-79.
- Öztürk, R. (2005). Özbek Türkçesi el kitabı. Konya: Çizgi Kitabevi.
- Sarı, M. (2010). “Karışık dilli eserlerde kelime>Enklitik>Ek sürecinde bir biçim birimi: -dAvUK / -dAyUK”. Turkish Studies, C. 5/1, ss. 594-615.
- Söyegov, M., Borcakov, A., Sarıhanov M., Hocayev, B., ve Ärnazarov, S. (1999). Türkmen diliniñ grammatikasy-Morfologiӱa. Aşgabat.
- Tekin, T. (1958). “da/ de bağlayıcısının türeyişi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C VII, S. 78, ss. 276-277.
- Tekin, T. (2000). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: 1. Baskı Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
- Tekin, T. (2008). Orhon Yazıtları. Ankara: 3. Baskı Türk Dil Kurumu Yayınları 540.
- Tıetze, A. (2002). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı 1. Cilt. İstanbul: 1. Baskı Simurg: 56.
- Tiken, K. (2004). Eski Türkiye Türkçesinde edatlar, bağlaçlar, ünlemler ve zarf fiiller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 837.
- Timurtaş, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi XV. yüzyıl gramer- metin- sözlük. İstanbul: Enderun yayınları: 42.
- Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. İstanbul: 1. Baskı Ötüken Yayınları: 207.
- Toparlı, R. ve Ilgın, A. (2006). Mehmet Sadık Üss-i Lisân-ı Türkî. Ankara: Türk Dil Kurumu
- Toparlı, R., ve Argunşah, M. (2008). Mü’įnü’l-mürid. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları:
- Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
- Yıldırım, F. (2009). “Anadolu ağızlarında sınırlama gösteren yapılar. Türk Dilleri Araştırmaları. C. 19, ss. 185-221.
- Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb giriş- dil özellikleri -Metin- İndeks. Ankara: Türk Dil
